तिस वर्षमा मोतीरामकाे अतुलनीय याेगदान

जम्मा तिस वर्ष बाँचेर पनि मोतीरामको अविस्मरणीय योगदान

हरेक वर्ष झैँ यो वर्ष पनि युवा कवि मोतीराम भट्टको स्मरणमा कुशे औँशीका दिन मोती जयन्ती मनाइएको छ । उनका बारेमा यो सङ्क्षिप्त जानकारी-

 

विसं १९२३ साल भाद्र कृष्ण कुशे औँशीका दिन जन्मेर विसं १९५३ साल भाद्र कृष्ण कुशे औँशीकै दिन ३० वर्षको अल्पायुमै परलोक भएका भट्टले नेपाली साहित्यको विकासमा योगदान पुर्‍याउनुभएको छ । नेपाली साहित्यको शृङ्गार रसलाई योगदान दिएका युवाकवि मोतीराम भट्टले आदिकवि भानुभक्तको जीवनी पहिलोपटक प्रकाशनमा ल्याउनुका साथै नेपालमा छापाखानासमेत भित्र्याउनुभएको थियो ।

थोरै बाँचेर नेपाली साहित्यमा अत्यन्तै धेरै योगदान पुर्‍याउने उहाँलाई नेपाली साहित्यका प्रेरक व्यक्तित्व, कुशल नायक र होनहार प्रतिभा मानिन्छ । मोतीराम भट्ट नेपाली साहित्यमा भानुभक्त आचार्यपछि आउने सशक्त व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । उहाँले नै संवत् १९४८मा आदिकवि भानुभक्त आचार्यको जीवनचरित्रलाई प्रकाशमा ल्याउनुभयो ।

संक्षिप्त जीवनी

मोतीराम भट्ट पण्डित दयाराम भट्ट र रिपुमर्दिनीदेवी भट्टका माइला सुपुत्रका रूपमा जन्मनुभएको थियो । भट्ट दम्पतिका प्रथम पुत्र जन्मनासाथ दिवङ्त भएका थिए । मोतीराम भट्टलाई दीर्धजीवी राख्न उहाँका मातापिताले नाकको दाहिने पोरा छेडिदिएका थिए । नाक छेडेपछि उहाँलाई साथीहरूले केटी भनेर गिज्याउँथे ।

मोतीराम भट्टले ५ वर्षको उमेरमा अक्षरारम्भ गर्नुभएको थियो । ६ वर्ष भएपछि उहाँ काँशी जानुभयो । उहाँका पिता पं. दयाराम भट्ट र आमा रिपुमर्दिनीदेवी विशेष कामले काशी बस्नुहुन्थ्यो । त्यसपछि मोतीराम भट्टको शिक्षाको प्रारम्भिक जग काशीमा नै बस्न थाल्यो । त्यहाँ यी फारसी स्कूलमा भर्ना हुनुभयो र त्यहीँ फारसी र उर्दू पढ्न थाल्नुभयो । काशीमा उहाँको भेट भारतेन्दु हरिश्चन्द्रसँग भयो, भारतेन्दु मोतीरामझैँ पोख्त हुनुहुन्थ्यो ।

भारतेन्दुसँग गहकिलो सङगत गर्दै उहाँले नेपाली साहित्यको सेवा गर्नुभयो र पढाइलाई पनि निरन्तरता दिनुभयो । मोतीराम पछि फारसी, उर्दूका अतिरिक्त संस्कृत, हिन्दी, अङ्ग्रेजी भाषामा पनि दक्ष हुन थाल्नुभयो । पढ्दापढ्दै आठ वर्षको उमेरमा बनारसमा नै उहाँको व्रतबन्ध भयो ।

बनारस बस्दा उहाँले गजल गाउन र सितारवादन सिक्नुभयो । झण्डै आठ वर्ष बनारस बसेर उहाँ १९३७ सालमा काठमाडौं फर्कनुभो ।  बनारसमा बस्ता उहाँले चार सयजति शायरीहरू लेखिसक्नुभएको थियो । तर नेपाली गीत, कविता र गजल लेख्नुभएको थिएन । 

एकदिन मोतीराम छिमेकी खड्गदत्त पाण्डेको बिहेमा जन्ती जानुभयो । त्यहाँ उहाँले रातभरी श्लोकमा जुहारी खेलेको सुन्नुभयो अनि नेपाली भाषामा पनि यति मीठा कविता लेखिँदा रहेछन् भन्ने कुरा थाहा पाउनुभयो । ती सबै जुहारी श्लोक भानुभक्तले लेखेका हुन् भन्ने चाल पाएपछि उहाँ आचार्यका गुनगानमा लाग्न थाल्नुभयो । त्यसपछि उहाँ भानुभक्त आचार्यका कृतिहरू खोजीखोजी प्रकाशन गर्ने काममा जुट्नुभयो ।

केही महिना काठमाडौंमा बसेर आफ्नी पत्नीसहित उहाँ संवत् १९३८ को पुसमा काँशी जानुभयो । काशी पुगेर उहाँले ’भारतजीवन’ भन्ने हिन्दी पत्रिकाको नेपाली संस्करण ल्याई यसको प्रकाशकीय र सम्पादकीय लेखेर भारतजीवन छापाखानासँग सम्बन्धित हुनुभयो । छापाखानाबाट उहाँले नेपाली भाषाका पुस्तकहरू छाप्नुभयो ।

साहित्य यात्रा

दरबार हाई स्कूलमा अध्ययन गर्दा नै मोतीराम भट्ट नामी भइसक्नुभएको थिया । पढाइमा पनि तेजिला हुनुहुन्थ्यो । दरबार हाईस्कूलको दश कक्षामा अध्ययन गरिरहेको बेला अर्थात् १९४८ सालमा बेलायतबाट नेपाल भ्रमणमा आएका लर्ड राबर्ट प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरसँग दरबार हाइस्कूलको निरीक्षणमा गएका थिए ।

त्यस बेला स्कूलको प्रथम विद्यार्थी मोतीराम भट्ट भनेर चन्द्रशमशेरले परिचय गराउनासाथ ती पाहुनाले उभिरहेका मोतीरामलाई आफ्नै हातबाट मेच दिएर बस भने । त्यसपछि चन्द्रशमशेरले पनि बस भनेपछि मात्र मोतीराम भट्ट त्यस मेचमा बस्नुभएको थियो ।  त्यसै बेला ती बेलायतीले पुरस्कारस्वरूप भट्टलाई पन्ध्र वटा ग्रन्थ उपहार दिएका थिए ।

त्यसताका साहित्यकारहरूलाई एउटै चौतारामा उभ्याएर सङ्गठन गर्न पनि उहाँ सिपालु हुनुहुन्थ्यो । प्रथम जीवनी लेखक, समालोचक, अन्वेषक, पत्रकार, मुद्रणालयका संस्थापक, सङ्गठनकर्ता, पुस्तकालय स्थापक पनि मोतीराम भट्ट नै हुनुहुन्थ्यो । उहाँ कवि, गजलकार र गीतकार, नाटककार तथा नाटक निर्देशन पनि गर्नुहुन्थ्यो ।

काँशीमा बसेकै बेला मोतीराम भट्टले भानुभक्त आचार्यको बालकाण्ड रामायण र पछि सम्पूर्ण रामायण पनि प्रकाशित गराउनुभयो । त्यसै बेला उहाँले अरु थुप्रै नेपाली भाषाका पुस्तकहरू प्रकाशित गराउनुभएको थियो । बनारसमा नेपाली भाषासाहित्यका थुप्रै कृतिहरूको प्रकाशन गरी भट्ट संवत् १९४४ फागुनमा फेरि काठमाडौं फर्कनुभयो । 

काठमाडाैंमा आफ्ना मामा नरदेव पाण्डे तथा लक्ष्मीदत्त पन्त, गोपीनाथ लोहनी, भोजराज पाण्डे आदिसँग मिलेर ’मित्रमण्डली’ गठन गर्नुभयो । त्यही मञ्चबाट श्रृङाररसमा समस्यापूर्ति कविताहरूको निर्माण, परिचालन र कार्यान्वयन हुन थाल्यो । 

अन्तिम दिनहरू

१९५० सालमा यी कलकत्तामा एए.आईए परीक्षामा सम्मिलित हुनुभयो । त्यस परीक्षामा अनुत्तीर्ण हुनुभयो । यसपछि केही खिन्न भावना बोकेर उहाँ १९५२ सालमा फेरि कलकत्ता जानुभयो । त्यसबेला उहाँ त्यहीँ थला पर्नुभयो ।

केही समयपछि उहाँ अशक्त शरीर लिएर काठमाडाैं आउनुभयो । सात महिना ओछयानमा थला परेर कुशे औँशीमा एकतीस वर्ष लागेकै दिन उहाँ १९५३ सालमा काठमाडौं पशुपति आर्यघाटमा स्वर्गीय हुनुभयो । 

मोतीराम भट्ट विशेषतः श्रृङारवादी साहित्यकार हुनुहुन्थ्यो । अति मिलनसार भएकाले उहाँसँग पनि धेरैले घनिष्टता जोडेका थिए । उहाँले झन्डै पच्चीसवटाजति साहित्यिक कृति लेख्नुभयो र सम्पादन गर्नुभयो । 

मोतीराम भट्टका साहित्यिक कृतिहरु :

१	मनोद् वेगप्रवाह	कविता सङ्ग्रह	१९४२
२	प्रह्लाद भक्तिकथा	काव्य	१९४३
३	पञ्चकप्रपञ्च	काव्य	१९४४
४	शकुन्तला	नाटक	१९४४
५	प्रह्लाद भक्तिकथा	काव्य	१९४३
६	शकुन्तला	नाटक	१९४४
७	सङ्गीत चन्द्रोदय	केही गजल	१९४४
८	अनुप्रासमञ्जरी	-	१९४४ तिर
९	उषाचरित्र (काव्य)	काव्य	१९४४
१०	शकुनौ ती	शकुनविचार	१९४४
११	स्वप्नाध्याय	स्वप्नविचार	१९४४
१२	गफाष्टक	-	१९४४ तिर
१३	चाणक्यनीति	-	१९४४
१४	पद्मावती	नाटक अपूर्ण	१९४५
१५	पिकदूत	काव्य	१९४४
१६	काशीराज चन्द्रसेन	शकुनविचार	१९४४
१७	गुलसनोवर	आख्यान	१९४६
१८	उखानको बखान	-	-
१९	कालभ्रमरसंवाद	काव्य	-
२०	बालाजीवर्णन	कविता	-
२१	भानुभक्तको जीवन-चरित्र	जीवनी तथा समालोचना	१९४८
२२	प्रियदर्शिका	नाटक	१९४९
२३	तीजको कथा	कथा	-
२४	रामायण बालकाण्ड	भानुभक्त रचित सम्पादन	१९४१
२५	सम्पूर्ण रामायण	भानुभक्त रचित सम्पादन	१९४४

नेपाली विकिपिडियाबाट